Is het nou Henricus of Nicolaas?

Tijdens mijn zoektocht naar meer informatie over mijn voorouders ben ik veel tegengekomen. Maar notabene een Kruiper, een van mijn directe voorvaderen, maakte het wel heel ingewikkeld om te achterhalen hoe zijn leven ongeveer is verlopen. Om hem te traceren heb ik geregeld met mensen op diverse fora lopen sparren hoe de vork nou precies in de steel zat. Enfin, uiteindelijk is het gelukt om een deel van het verhaal te achterhalen van Henricus Kruiper. Tenminste, zijn naam was Henricus bij zijn geboorte. In het R.K. doopboek van Raalte vinden we op 16 september 1773 de doop van hem terug. Zijn vader heet Cornelis Lucas en woont op de boerderij de Kruiper (Kruper) of Besseman te Heeten. Zijn moeder is Henderina Jansen van het Kolkmanshuis. Van de Kruper is bekend dat hij op de hoek van de Cellenweg en Koldeweesweg in Heeten heeft gestaan. Van 'het Kolkmanshuis', de boerderij waar zijn moeder vandaan komt, is mij tot zover niets bekend. Op die bewuste 16 september 1773 is bekend dat ook zijn tante van vaders zijde, Gertrude, aanwezig was als doopheffer (oftewel peettante).

De plek waar 'de Kruper' ongeveer gestaan moet hebben. Screenshot uit Google Maps.

In 1797 woont Henricus nog bij zijn ouders op de boerderij 'de Kruper'. Want bij het R.K. trouwen van Henricus met Johanna Hendriks Dekkers op 8 mei 1797 in Raalte staat genoteerd dat hij Henricus Cornelissen van de Kruper is. Daarna is hij moeilijk terug te vinden en aanvankelijk is zijn overlijdensakte helemaal niet terug te vinden. Ik had dus geen idee wanneer Henricus overleden was. Totdat ik via het forum van het HCO een tip krijg dat het nog wel eens kan zijn dat hij op 27 april 1850 is overleden, maar dan wel onder de naam Nicolaas Kruiper. Wanneer ik de akte lees vallen de puzzelstukjes op zijn plaats. De vrouw van deze Nicolaas is Johanna Dekkers en zijn vader en moeder zijn Cornelis Kruiper & Hendrina Kolkman. Ook als ik controleer hoe oud hij is geworden komt dit uit: geboren in 1773 en overleden op 76-jarige leeftijd volgens de akte. Daarnaast is het ook nog eens een akte uit de gemeente Raalte en staat de genoemde wijk F voor Heeten. Dit moet dus wel dezelfde persoon zijn.

Maar hoe kan het dan dat Henricus is veranderd naar Nicolaas? Het zijn namelijk niet twee namen die meteen veel op elkaar lijken. Met behulp van mensen van het HCO forum trekken we de conclusie dat Henricus verbasterd is naar Nikus. Vooral in het Nedersaksische dialect kan dit nog best wel het geval zijn geweest. Het kan dus best zijn dat de personen die het overlijden van Henricus hebben aangegeven hem ook daar 'Nikus' noemden. De klerk die de gegevens in de akte noteerde heeft dit waarschijnlijk weer 'vernederlandst' naar Nicolaas. Helemaal waterdicht is deze theorie natuurlijk nooit, maar het is een aannemelijke optie. Of is er toch een andere optie? Wie het weet mag het zeggen...

De overlijdensakte van "Nicolaas Kruiper" op 27-04-1850.

De herrijzenis van een stukje R.K. historie in Raalte

Gek eigenlijk, ik zet een blog op over Salland en mijn eerste paar posts gaan over 'het grensgebied' met Twente. Dit keer richt ik mijn blik op het hart van Salland: Raalte. Raalte neemt niet alleen een belangrijke plaats in voor mij persoonlijk, het is ook de plek (of liever gezegd de gemeente) waar het gros van mijn voorouders vandaan komen. Vraag mij een plek te noemen waar mijn 'roots' liggen en dan zal ik Raalte (en omstreken) noemen.

Van mijn voorouders is een groot deel Rooms-Katholiek. Daarom duik ik ook geregeld in de katholieke geschiedenis van dit gebied, al is het maar omdat ik zelf ook katholiek ben. Ondanks dat Raalte een overwegend katholiek dorp is (gebleven) van oorsprong, heeft het geloof ook hier een tijd 'ondergronds' moeten gaan. Dit kwam door het anti-katholieke klimaat in de Nederlandse Republiek die gedomineerd werd door de protestanten. Het is dan ook niet verwonderlijk dat nadat de Spanjaarden (en later Bernard "Bommen Berend" van Galen, bisschop van Münster) zijn verdreven dat de katholieken uit hun kerken worden gezet en die worden ingenomen door de protestanten. Die zijn er op dat moment overigens nauwelijks in Raalte. In de Nederlandse Republiek geldt gewetensvrijheid: men mag weliswaar katholiek zijn (of welk ander geloof dan ook aanhangen), maar dit mogen zij niet zichtbaar uitdragen. Katholieken zijn gedwongen om in schuilkerken samen te komen. Dit moet nogal een onderneming zijn geweest gezien het overgrote deel van de bevolking dus nog katholiek was gebleven en daarbij was Raalte een zeer grote parochie. Dat de paar missionarissen en jezuïeten die er nog zijn het zwaar hebben om de bevolking van het gebied te kunnen bedienen blijkt ook uit het schrijven van Apostolische Vicaris, Johannes van Bijckeveld, die aan Rome schrijft: ”Enigen zijn niet genoeg in de Godsdienst onderwezen, anderen sterven zonder de laatste H. Sacramenten. Maar Raalte heeft nog steeds geen eigen schuurkerk; dus zal er van een splitsen voorlopig niets komen”.

Na veel aanvragen worden in 1750 honderd dukaten naar de drost van Salland gebracht om zo uiteindelijk toestemming te krijgen voor het bouwen van een schuurkerk voor katholiek Raalte. De kerk mocht zijn 50 voet lang 30 voet breed en 12 voet hoog, moest met riet of stro gedekt worden en aan de kant van de weg door een hoge schutting zijn afgesloten, zodat het waslicht anderen niet zou hinderen. In de Assendorperhoek (het tegenwoordige Mariënheem) wordt "op de Heem" een dergelijke schuurkerk gebouwd. Er waren voor deze kerk zeker 2200 kerkgangers zodat er een hangzolder in geplaatst moest worden. Zoals gebruikelijk in die tijd zullen ook overledenen dichtbij die kerk zijn begraven. In 1829 wordt er een nieuw kerkhof aangelegd bij de schuurkerk op de Heemen. Dit gaat een tijd goed en katholiek Raalte bezoekt de schuurkerk ook na de grondwet van 1813 (waarin katholieken per wet gelijk worden gesteld aan protestanten) nog. Tot op 8 december 1834 het noodlot toeslaat voor het kerkje: er ontstaat brand dat uiteindelijk de gehele kerk verwoest. Men moet op zoek naar een nieuwe kerk voor de katholieken.

Artikel uit de Overijsselse krant van 19 december 1834 over de brand in de schuurkerk "op de Heemen". 

In 1836 wordt begonnen met de bouw van de R.K. Waterstaatskerk op de Bartelskamp (Kerkstraat) in Raalte, die naar wens van de Raalter bevolking binnen de dorpskern wordt gebouwd. In 1837 worden de restanten van de kerk op de Heemen definitief gesloopt. Het kerkhof blijft echter wel. Dit kerkhof wordt echter al gauw minder gebruikt aangezien ook de nieuwe kerk een kerkhof krijgt. Volgens de overlevering wordt in 1891 voor het laatst iemand begraven op het kerkhof op de Heemen.

Foto van het kerkhof op de Heemen. (Foto van de Facebookgroep "Kapel begraafplaats op den Heemen Raalte").

Tegenwoordig wordt er echter weer getracht de plek nieuw leven in te blazen, Dit begon met een opknapbeurt en inzegening van het kerkhof in 2012, maar dit proces wordt tegenwoordig doorgezet door de Facebookgroep "Kapel begraafplaats op den Heemen Raalte", die een kapel willen realiseren op het Heemkerkhof. Voor wie er eens wil kijken: het oude kerkhof is gelegen aan de Assendorperweg.

Het Kerkhof op de Heemen vandaag de dag (2019).

[1] Herman Zennipman, De geschiedenis van Heeten en omgeving.
[2] Historische vereniging Raalte e.o., Raalte in jaartallen.
[3] Rustplaatsen.nl. Heemkerkhof Raalte.
[4] Kapel begraafplaats op den Heemen Raalte (Facebookgroep)

Werkverschaffing (2)

In mijn vorige post op deze blog had ik het over de werkverschaffing vanaf de jaren 30 in deze regio. Echter kwam ik toevallig een foto tegen over werkverschaffing een aantal decennia eerder. Dit kwam voor mij nogal onverwachts aangezien ik op zoek was naar een foto waar mogelijk mijn betovergrootvader Jan Tijhuis (1871-1943) op te zien zou zijn. Ik stuitte echter op een foto waarop Nijverdalse (jonge)mannen te zien waren die speciaal voor de gelegenheid van de foto bij elkaar zijn gaan staan: bats in hun handen en met petten op hun hoofd. Bij de omschrijving van de foto stond: 'werkverschaffing 1914-1918' met vervolgens hun namen opgesomd. Hier ging hier dus om werkverschaffing ten tijde van de Eerste Wereldoorlog. Een oorlog waarin Nederland weliswaar niet meedeed, maar wel economische klappen te verduren kreeg.

Om 'leegloperij' en misdragingen te voorkomen organiseerden gemeenten ook al tijdens de Eerste Wereldoorlog speciale projecten voor de werkverschaffing of zoals men dat noemde 'ter ontwikkeling en ontspanning'. Vooral in de steden was de werkloosheid tijdens de Eerste Wereldoorlog een probleem. Men moet niet vergeten dat het Nederlandse leger wel gemobiliseerd was in die tijd om een eventuele aanval te kunnen opvangen. De kostwinner van een gezin was of gemobiliseerd ofwel werkloos geworden. Zij zaten zonder inkomen en waren dus aangewezen op gemeentelijke steun of op steun van particuliere instellingen. In de vorige post had ik het over de Heidemij (Heidemaatschappij) die werk leverde. Een greep uit kranten uit die tijd laat zien dat ook tijdens de oorlogsjaren 1914-1918 de Heidemaatschappij een van de werkverschaffers was. Ook hier kwam het neer op het ontginnen van woeste gronden, die er nog genoeg waren in Overijssel.

De Provinciale Overijsselse en Zwolsche Courant van 18-01-1915: hier duikt de Heidemaatschappij weer op.

Een korte speurtocht op het internet levert al gauw foto's uit de gemeente Hellendoorn op ten tijde van de werkverschaffing van 1914-1918:

Werkverschaffing 1914-1918: foto is genomen op de weg naar Luttenberg. (Archief Gemeente Hellendoorn).

Heideontginning in het kader van werkverschaffing in 1917 in het Marlese veld nabij Hulsen. (Archief Gemeente Hellendoorn)

[1] Koninklijke bibliotheek, WO I: Werkloosheid tijdens de Eerste Wereldoorlog, 1915. <https://www.kb.nl/themas/geschiedenis-en-cultuur/nederland-tijdens-de-eerste-wereldoorlog/wo-i-werkloosheid-tijdens-de-eerste-wereldoorlog-1915>
[2] G.J. Karkdijk, Kent u ze nog.... de Nijverdallers deel 2. (Zaltbommel, 1975).
[3] Archief gemeente Hellendoorn.

Werkverschaffing

Werkverschaffingsprojecten kom ik geregeld tegen in mijn zoektocht door de geschiedenis van de regio. Alhoewel ze niet exclusief gebonden zijn aan dit deel van Nederland kwamen er toch relatief veel projecten voor in deze contreien. Het veen, het bos en het land zijn natuurlijk goede bronnen van werk, al dan niet tijdelijk. Dat deze projecten in de jaren 30 zijn opgezet is overigens ook niet vreemd: Nederland ging ook gebukt onder de Grote Depressie van die tijd. Hoewel de economie herstellende was na het loslaten van de zogenaamde Gouden Standaard in september 1936, bleek Nederland net als de VS alsnog te worden getroffen door een (kleinere) recessie. Werkloosheid bleef hoog en dit zorgde voor ontevredenheid en verpaupering in vooral de steden. Daar moest wat aan gedaan worden. Genoeg reden voor het kabinet van Hendrikus Colijn om met professor Romme van sociale zaken voorop, een rijksdienst voor de werkverruiming in het leven te roepen. Dit gebeurde in februari 1939. Voor de uitvoering van de plannen van Romme werden kampen gebouwd, naar het model van de werkverschaffingskampen in onder andere de VS en Australië (hierbij denk ik direct aan de grootschalige projecten zoals de bouw van de Hoover Dam in het kader van de New Deal van FDR). De leiding over veel van deze kampen kwam in handen van de Heidemij en Staatsbosbeheer. In Overijssel werden diverse kampen opgericht: op de Sallandse Heuvelrug, tussen Haarle en Nijverdal, werd werkkamp Twilhaar opgericht, in Heino werkkamp de Schaarshoek en kamp Arriën nabij Ommen, om er zo maar een paar te noemen.

Met werkkamp Twilhaar heb ik overigens nog een genealogische connectie: mijn overgrootvader Hendrik Meijer (1906) uit Mariënheem was medewerker van Staatsbosbeheer en gaf de arbeiders instructies over hun werkzaamheden. Dit kwam neer op het ontginnen van bosgrond om er landbouwgrond van te maken. Deze eerste arbeiders waren zeelieden uit Scheveningen en Den Haag. Zij arriveerden op het kamp omstreeks 1941. Zij moesten hier werken van de Duitse bezetters omdat zij niet meer mochten uitvaren en dus werkloos waren geworden. Iedere twee weken stapten zij bij Hollands Spoor bij Den Haag op de trein om uiteindelijk bij Twilhaar uit te komen. Een zekere heer Roebert werd aangesteld als opzichter van Staatsbosbeheer voor het kamp. Mijn overgrootvader had samen met meneer Brinkman waarschijnlijk een ondersteunende rol. In april 1942 kreeg Henner Hoijmann het bericht dat de arbeiders niet terug zouden keren. De zeelieden moesten plaats maken voor een groep Joden die er door de Duitsers te werk gesteld werden. Deze Joden waren afkomstig uit Groningen. Later kwamen er ook personen uit Tilburg en Amsterdam bij. Uit onderzoek van de heren Alferink en Fikken blijkt dat het regime aanvankelijk mild was: er was geen censuur op brieven en men mocht het kamp verlaten om naar Nijverdal te gaan. Beheerder Hoijmann werd echter niet lang daarna naar het beruchte kamp Erika gestuurd om te leren hoe hij de Joden er stevig onder kon houden. Het regime veranderde al was dit waarschijnlijk nog niet zo streng als in andere kampen als Erika: kampbeheerder Henner Hoijmann was namelijk ook lid van het verzet. Hoijmann typeerde de maanden die volgden ook als "de drie maanden die tot het zwaarste van mijn leven behoorden". Wat de rol van mijn overgrootvader precies is geweest blijft vaag. Wist hij van de dubbelrol van Hoijmann? Had hij zelf ook een soortgelijke dubbelrol? Het blijven vragen over een grijs gebied. Navraag bij mijn oma, zijn dochter, leveren helaas geen concrete extra informatie op: haar vader vertelde nooit zo graag over de oorlogsjaren, zoals zovelen. Hoe het verder met het kamp is vergaan is wel bekend: op 2 oktober 1942 zijn de Joodse mannen op transport gezet naar Westerbork door de Duitsers, in het kader van 'gezinshereniging'. Dit was een drogreden. Zij zijn vrijwel onmiddelijk naar Auschwitz en andere vernietigingskampen gedeporteerd met hun gezinnen, waar zij zijn vermoord.

Het kamp speelde daarna nog een rol voor evacués: mensen die hun huizen moesten verlaten voor de bouw van de Atlantikwall, een tijdelijk onderkomen voor mensen die dakloos waren geworden na het bombardement op Nijverdal op 22 maart 1945 en waarschijnlijk ook tijdelijk een onderkomen voor Canadese bevrijders op doortocht.

Foto van groep Joodse arbeiders, met bij op de foto ook medewerker van Staatsbosbeheer Brinkman (uiterst rechts met pet) en mijn overgrootvader Hendrik Meijer (middenin met pet en stropdas). Foto afkomstig uit informatieboekje over Werkkamp Twilhaar.

Wederom een foto van Joodse arbeiders, met bij op de foto mijn overgrootvader Hendrik Meijer (rechts). Ook deze foto is afkomstig uit het informatieboekje over Werkkamp Twilhaar.

[1] A. Alferink & J. Fikken, Rijkswerkkamp Twilhaar. <http://www.werkkamptwilhaar.nl/index.html>
[2] Nationaal Archief, Afdeling Werkverruiming 1939-1940.

Hellendoorn: Salland of Twente?

Hellendoorn: Salland of Twente?

Ik begin deze blog dichtbij, in mijn woonplaats: Nijverdal, gemeente Hellendoorn. En direct is daar een onderwerp wat niet alleen mijzelf maar klaarblijkelijk ook anderen bezig houdt: is Hellendoorn (en daarmee ook Nijverdal, gezien de ligging naast elkaar) nou Salland of niet? Tegenwoordig maakt de gemeente Hellendoorn bestuurlijk gezien onderdeel uit van regio Twente. Toch valt Hellendoorn historisch gezien onder Salland. In de canon van Overijssel vinden we bijvoorbeeld Hellendoorn al terug onder Salland. Ook in de Bataafse/Franse tijd valt Hellendoorn onder kanton Raalte (samen met Holten, Wijhe en Raalte zelf) en de prefectuur Deventer. Het was dus duidelijk onderdeel van Salland.

Waarom vraagt men zich dan af waar Hellendoorn onder valt? Dit heeft waarschijnlijk te maken met de ligging van de rest van de gemeente Hellendoorn. Voor Haarle is dit overigens niet zo moeilijk: dat ligt overduidelijk in Salland. Lastiger is Daarle, wat onderdeel van de gemeente is, ligt bijvoorbeeld in West-Twente. Net als Daarlerveen. Ook moeten we niet vergeten dat in de loop der tijd met de komst van Nijverdal, de gemeente Hellendoorn stukken grond heeft gekocht van de gemeente Wierden. Eerst was de grens tussen deze twee gemeentes de rivier de Regge, maar toen Hellendoorn een deel van de buurtschap Notter kocht (het deel waar de havezate de Eversberg lag en de tegenwoordige Kruidenwijk) was de grens niet meer zo duidelijk. Wierden is immers wel overduidelijk een onderdeel van Twente.

Ik denk dat men sinds deze aankoop is gaan 'zoeken' naar iets anders om de grens tussen Twente en Salland mee aan te duiden. Voor een aantal is hierbij de keus gevallen op iets dat je niet ontgaan kan zijn in de buurt van Nijverdal: de Sallandse Heuvelrug. Tegenwoordig ligt het dus per persoon verschillend waar nou precies de grens tussen de twee regio's ligt. Maar als we puur historisch er naar kijken dan kunnen we vrij kort zijn: de Regge is de grens, waarbij de kernen van zowel Hellendoorn als Nijverdal in Salland liggen.

Brug over de Regge bij Nijverdal (collectie HKHN, Jan Podt)

Over deze blog

Salland in vroegere tijden

Een blog over Salland en omstreken in het verleden.

Door mijn verbondenheid met Salland en mijn interesse in het gebied en in de geschiedenis ben ik op het idee te komen een blog te starten over Salland in vroegere tijden. De bedoeling is dat deze blog artikelen gaat omvatten die te maken hebben met de historie van Salland en omstreken. Dit gebeurt aan de hand van mijn eigen genealogie (waar veel Sallanders in te vinden zijn), maar ook interessante verhalen van plaatsen, gebouwen en personen die ik tegenkom. Ook is het mijn streven om het Sallandse dialect te gaan verwerken in deze blog. Ondanks mijn nadruk op Salland zal ik af en toe een uitstapje buiten Salland niet schuwen.


Doel van de blog
Deze blog heeft als doel het informeren van geïnteresseerden over de geschiedenis van Salland door middel van artikelen (blogposts). Daarnaast is het voor mij een laagdrempelige manier om verhalen uit mijn stamboomonderzoek op te tekenen in deze blogposts. Deze blog heeft absoluut geen commerciële insteek en ik streef er naar om alles via annotatie te vermelden en rechtenvrije afbeeldingen te gebruiken. Mochten er op één of andere wijze informatie of afbeeldingen terug te vinden zijn waarvan u hinder ondervindt (i.v.m. privacy of copyright), neem dan a.u.b. contact met mij op.


Voor nu wens ik u veel leesplezier!
Thom Kruiper

Het Boetelerveld, nabij Mariënheem/Schoonheeten. Eigen foto.